Πρόλογος
Ο ανθρώπινος νους έχει τη δυνατότητα να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την εσωτερική και την εξωτερική πραγματικότητα προκειμένου να μας κάνει να δράσουμε μπροστά σε απειλή για τη σωματική μας ακεραιότητα. Ο νους μας είναι ένα εργαλείο το οποίο έχει εξελιχθεί όπως και το υπόλοιπο σώμα μας για να μας υπηρετεί, το οποίο πρωτίστως σημαίνει να μας κρατά στη ζωή. Ο νους και η συνείδηση μας έχουν στην εργαλειοθήκη τους μεθόδους που ανά πάσα στιγμή θα μας βοηθήσουν να ανταπεξέλθουμε στην απειλή, είτε για να επιβιώσουμε είτε για να την αντιληφθούμε με έναν τρόπο που να ελαχιστοποιήσει τον σωματικό και ψυχικό πόνο που θα συνοδεύσει αυτή την αναμέτρηση.
Οι μηχανισμοί
Αυτοί οι δημιουργικότατοι μηχανισμοί αυτοάμυνας είναι γνωστοί κι ως τραυματικές αποκρίσεις καθώς αποτελούν τις αντιδράσεις μας απέναντι σε δυσχερείς, οδυνηρές και οριακές συνθήκες οι οποίες μπορούν να προκαλέσουν ψυχικά τραύματα. Αυτοκινητιστικά ατυχήματα, φυσικές καταστροφές, σωματικές και σεξουαλικές επιθέσεις, δύσκολες ασθένειες, εγχειρήσεις, γέννες, το να είναι κάποιος/ α μάρτυρας κάποιου συνταρακτικού γεγονότος όπως τα παραπάνω, χρόνια ψυχολογική και σωματική κακοποίηση, παραμέληση, πόλεμος και ούτω καθεξής.
Σε τέτοιες συγκυρίες είναι πολύ σύνηθες ο εαυτός μέσω της συνείδησης και του ασυνείδητου να μπει σε μία δραστική διαδικασία αποσύνδεσης ή αλλιώς διάσχισης όπου η συνειδητή βούληση και εμπρόθετη δράση αναστέλλονται (αποσυνδέονται) έτσι ώστε να μπουν σε λειτουργία οι περιτραυματικές αντιδράσεις για να διαφυλάξουν τη φυσική αλλά και συναισθηματική ζωή. Πρόκειται περί διαδικασιών που ενεργοποιούνται ως απάντηση σε εξαιρετικά έντονο στρες, υποδηλώνουν μια υπερδιέγερση του νευρικού συστήματος πέρα από το όριο του καθημερινού άγχους όπου απαντώνται ακόμα κάποιες μορφές «καθημερινής λειτουργικότητας». Παρακάτω παραθέτω πέντε τέτοιες αποσυνδετικές αποκρίσεις.
- Ετοιμασία για πάλη/ δράση (κινητοποίηση) – αυτή η αντίδραση περιγράφει την ετοιμότητα για μάχη. Ο επιζών βιώνει τόσο έντονη εσωτερική διέγερση όπου δρα χωρίς σχεδόν να σκέφτεται κι ενεργετικά προσπαθεί να επιλύσει μια κρίση η οποία διαδραματίζεται προσπαθώντας να καταπολεμήσει και να απωθήσει την πηγή του κινδύνου. Ψυχολογικά εκφράζεται αυτή η αντίδραση ως θυμός, επιθετικότητα κι επιτακτικότητα.
- Φυγή (κινητοποίηση) – πρόκειται κι αυτή για μια αντίδραση κινητοποίησης κι έντονης σωματικής και νευρικής ενεργοποίησης όπου ο επιζών απομακρύνεται από την πηγή του κινδύνου αντί να προσπαθεί να την πολεμήσει. Συνοδεύεται από συναισθήματα φόβου, αποτροπιασμού, έντονη διέγερση και δραστηριοποίηση προς αποφυγή της πηγής του κινδύνου.
- Πάγωμα (ακινητοποίηση – κλειδωμένη κινητοποίηση) – αυτή η τραυματική αντίδραση εκφράζεται συμπεριφορικά ως ακινητοποίηση. Οι έρευνες παρ’όλα αυτά έχουν δείξει πως διαφέρει νευρολογικά από την αντίδραση ακινητοποίησης που περιγράφεται πιο κάτω. Στην αντίδραση του παγώματος, το νευρικό σύστημα βρίσεται σε κατάσταση συμπαθητικής ενεργοποίησης (κατακλυσμιαίο άγχος/ στρες) αλλά δεν έχει αποφασίσει ακόμα ποιές από τις δύο πρώτες αντιδράσεις να απελευθερώσει και γι’αυτό βρίσκεται ακόμα σε διαδικασία αξιολόγησης του κινδύνου. Έτσι μοιάζει κλειδωμένο, παγιδευμένο στη ακινησία λόγω σύγκρουσης μετάξυ των δύο πιθανών αντιδράσεων. Ψυχολογικά αντικατοπτρίζεται ως ανεπεξέργαστο κι ανεπίλυτο άγχος, χρόνιο στρες, αδράνεια, αφηρημάδα και μούδιασμα.
- Παραίτηση (ακινητοποίηση) – αυτή η αντίδραση διαφέρει νευρολογικά από τις παραπάνω καθώς σε αυτήν ενεργοποιείται το παρασυμπαθητικό μέρος του αυτόνομου νευρικού συστήματος το οποίο ακινητοποιεί το σώμα για να διαφυλάξει ενέργεια αλλά και για να μην κεντρίζει την προσοχή. Στα ζώα απαντάται όταν ο κίνδυνος είναι τόσο κοντά, είναι σχεδόν αναπόφευκτος ή έχει επικρατήσει, και το ζώο παριστάνει ότι είναι νεκρό, σωριάζεται. Ψυχολογικά βιώνεται ως μια κατάσταση της συνείδησης η οποία διαχωρίζεται από το σώμα με απώτερο – αλλά μη συνειδητό σκοπό – την επιβιώση, λόγω της αυξημένης πιθανότητας ο θύτης να παραιτηθεί, και την αποκοπή από την σωματική εμπειρία του πόνου και της ψυχική οδύνης. Συνοδεύεται από συναισθήματα αβοηθησίας και τρόμου, αλλά συχνά χαρακτηρίζεται από την απουσία συναισθημάτων, αίσθημα κενού, απομάκρυνσης από την πραγματικότητα. Συχνά τα θύματα που εισέρχονται σε αυτή την κατάσταση της συνείδησης, είναι σύνηθες να βιώσουν το σώμα τους ως ξένο ως προς αυτούς, ή ότι αιωρούνται στο χώρο πάνω από το σώμα τους (out of body experience). Το βιώνουν μεταξύ άλλων συνήθως άνθρωποι την ώρα ενός σοβαρού ατυχήματος και θύματα βιασμού.
- Κολακεία/ δουλικότητα (προς τον θύτη) – Η προκειμένη αντίδραση αποτελεί μια πιο εξελιγμένη κοινωνικά συναισθηματική κατάσταση και συμπεριφορά. Αυτή μπαίνει σε λειτουργία και εκφράζεται μέσω της ανάπτυξης θετικών συναισθημάτων προς το θύτη. Συναντάται όταν η πηγή του κινδύνου και τραύματος είναι ένας άνθρωπος ή μια ομάδα ανθρώπων. Προς αποφυγή κινδύνου το θύμα στρέφεται θετικά προς τον θύτη προκειμένου να κερδίσει την εύνοιά του/της και με αυτό τον τρόπο να διασωθεί ή να μειωθούν οι κακοποιητικές συμπεριφορές ή και για να ικανοποιηθεί η ψυχολογικά ανάγκη του ανήκειν, εγγενής σε όλους τους ανθρώπους. Απαντάται σε παιδιά που βιώνουν σχολικό εκφοβισμό, σε συζύγους/ συντρόφους που κακοποιούνται σωματικά και ψυχολογικά/ συναισθηματικά μέσα στη σχέση, σε θύματα ομηρίας (Stockholm Syndrome), στη ριζοσπαστικοποίηση ή σε ομάδες και οργανώσεις και θεσμούς όπου τείνει να γίνεται αποδεκτή η χρήση βίας, όπως ο στρατός, η αστυνομία, πολιτικές ή τρομοκρατικές οργανώσεις κτλ.
Όλες οι παραπάνω αντιδράσεις εκφράζονται τη στιγμή και κατά τη διάρκεια του κινδύνου αλλά στις περιπτώσεις μετατραυματικού στρες περιπλέκονται καθώς χρονίζουν, παγιώνονται, ενδυναμώνονται αλλά και μετμορφώνονται. Αυτό συμβαίνει γιατί το νευρικό – ψυχολογικό σύστημα δεν έχει επιστρέψει στην προ του τραύματος λειτουργία, δηλαδή το τραύμα δεν έχει επεξεργαστεί κι απορροφηθεί από τον εαυτό.
Έτσι τα συναισθήματα της έντονης αγχώδους διέγερσης, του θυμού και του φόβου των αντιδράσεων φυγής και πάλης μπορούν να εξελιχθούν με το πέρασμα του χρόνου σε οργή, πικρία, φοβικότητα, συστολή, αποφυγή, νευρικότητα, χρόνιο άγχο και κρίσεις πανικού, αδυναμία συναισθηματικής χαλάρωσης και αυτορρύθμισης. Το ίδιο και η καθήλωση στην αντίδραση του παγώματος, το οποίο μπορεί κι αυτό να επιφέρει χρόνιο στρες, φτωχή αποφασιστικότητα, αυτοαμφισβήτηση, αδυναμία συγκέντρωσης και απορρόφησης πληροφοριών, ακραία διστακτικότητα και φοβικότητα.
Η καθήλωση στην περιτραυματική παραίτηση και ακινητοποίηση συνήθως φαίρνει συμπτώματα κατάθλιψης, απαισιοδοξία, συναισθηματικό μούδιασμα, αίσθημα κενού, ανηδονία, έλλειψη κινήτρου κι ενεργοποίησης προς δράση και στόχους, κόπωση, αποκοπή από την πραγματικότητα, απώλεια μνήμης γύρω από συγκεκριμένα γεγονότα ή και μεγάλες περιόδους της ζωής, διασχιστικά συμπτώματα, όπως απουσία ελέγχου των σωματικών αντιδράσεων, αποστασιοποίηση από το ίδιο το σώμα ή και από ανθρώπους και χώρους/ αντικείμενα γύρω μας. Τα τελευταία συμπτώματα συναντώνται πιο πολύ στις περιπτώσεις διαταραχής μετατραυματικού στρες, αποσυνδετικών διαταραχών προσωπικότητας, αλλά και χρόνιου, σύνθετου και περίπλοκου τραύματος, όπως το αναπτυξιακό τραύμα (complex PTSD).
Η τελευταία αντίδραση της κολακείας – δουλικότητας περιπλέκεται μετατραυματικά λόγω της συνεχούς κι εκτεταμένης έκθεσης σε εχθρότητα, όπου η εξωτερική επιθετική κι εχθρική συμπεριφορά εσωτερικεύεται (ενδοβάλλεται) και ο εαυτός εντάσσει στην προσωπικότητα και γκάμα συμπεριφορών και συναισθημάτων του, αυτά του/ της θύτη, κακοποιητή, εξουσιαστή κτλ. Έτσι στην ουσία ένας άνθρωπος προγραμματίζεται να συμπεριφέρεται και να νιώθει αναλόγως λόγω της έκθεσης του στο πρότυπο που έχει θέση ένας θύτης ή μια κοινωνική ομάδα. Αυτή η ευθυγράμμιση συμβαίνει ασυνείδητα και μετέπειτα περικλείεται από ένα γνωστικό, αξιακό πλαίσιο δικαιολόγησης αυτής της συμπεριφοράς το οποίο κάνει να μοιάζει τη συμπεριφορά σαν συνειδητή επιλογή. Σε αυτή της τη μορφή η αντίδραση αυτή χαρακτηρίζεται ψυχολογικά από πλήρη αποξένωση από τον εαυτό, υπεράμυνα ενάντια στα συναισθήματα, απουσία νοήματος/ σκοπού, συμπτωμάτων κατάθλιψη τα οποία συνήθως είναι κρυμμένα πίσω από έναν μανδύα είτε θυμού και επιθετικότητας, είτε ναρκισσιστικής περιφρόνησης των άλλων ανθρώπων, αλλά και έντονης εξωστρέφειας/ κοινωνικότητας.
Επίλογος
Η παραπάνω ανάλυση είναι μια προσπάθεια επεξήγησης συμπεριφορών και συναισθημάτων που σχετίζονται με βιώματα που θα χαρακτηρίζαμε τραυματικά διότι περιπλέκουν την αντίληψη της ζωής και του κόσμου, και τη σχέση με τον ίδιο τον εαυτό. Είναι επίσης μια υπενθύμιση ότι οι αντιδράσεις αυτές είναι απολύτως φυσιολογικές καθώς αποτελούν την προσπάθεια του εαυτού μας, του μυαλού και της συνείδησής μας να διαχειριστούν την αντιξοότητα που συναντάμε στη ζωή και τις σχέσεις. Είναι μια πρόσκληση σε όσους έχουν υποφέρει να αρχίσουν να πιστεύουν ότι δεν είναι προβληματικοί, αλλά ότι απλά προσπαθούν να ανταπεξέλθουν στις δυσχέριες που βιώσανε.